Wat is inclusie?
Visie van Doof Vlaanderen
1 Inleiding
De visie van Doof Vlaanderen op wat inclusie betekent voor dove en slechthorende mensen, verschilt wezenlijk van hoe de overheid en de samenleving in het algemeen naar inclusie kijken. Beleidsmakers gaan ervan uit dat het overheidsaanbod voor iedereen beschikbaar moet zijn, waarbij van aanbieders van ondersteuning, onderwijs en/of zorg verwacht worden dat ze in staat zijn alle personen met een handicap verder te helpen. Er is echter een groot gebrek aan kennis en expertise bij de overheid en bij relevante diensten (onderwijs, VAPH, VDAB/GTB/GOB, CAW, OCMW’s, FOD Sociale Zekerheid, revalidatiecentra, ziekenhuizen, woonzorgcentra, …) over wat het écht betekent om doof of slechthorend te zijn. De heersende visie is om een uniform toegankelijk aanbod te voorzien, maar net omwille van die drang naar uniformiteit wordt er onvoldoende rekening gehouden met de specifieke eigenheid van dove en slechthorende mensen. In deze tekst schetsen we de gevolgen hiervan en als reactie hierop geven we onze visie op inclusie.
2 Wie zijn dove en slechthorende mensen
Dove/slechthorende mensen kunnen deel uitmaken van twee categorieën: de groep mensen met een handicap en detaalminderheidsgroep.
Doordat de samenleving vooral auditief-oraal is georganiseerd, creëert zij de handicap bij dove en slechthorende mensen. Als gevolg daarvan botsen zij op de hindernissen zoals wordt besproken in het volgende hoofdstuk.
Daarnaast is Vlaamse Gebarentaal één van de talen waarmee een deel van de groep dove en slechthorende mensen communiceert. Dat betekent dat zij ook deel (kunnen) uitmaken van een taalminderheidsgroep.
De groep dove en slechthorende (gebarentalige) mensen is zeer divers, niet alleen in graad van doof- of slechthorendheid, kennis van talen, in graad van identificatie met Vlaamse Gebarentaal, gebruik van hoorhulpmiddelen, maar ook in verband met andere identiteiten. Dove/slechthorende mensen kunnen naast doof/slechthorend zijn ook vrouw, senior, LGBTQ+, blind, een persoon van kleur zijn, een migratie-achtergrond hebben, in armoede leven, een andere handicap hebben, etc. en/of meerdere van deze identiteiten combineren. Dit kan als gevolg hebben dat zij nog meer risico lopen op discriminatie en/of uitsluiting. Dove en slechthorende mensen hebben natuurlijk ook uiteenlopende interesses, talenten en capaciteiten.
Inclusie betekent dat de diversiteit van de groep dove en slechthorende mensen wordt erkend en gerespecteerd. We zien diversiteit dan ook als een verrijking, zowel binnen Doof Vlaanderen als binnen de gehele maatschappij.
Inclusie = respect hebben voor de eigenheid van dove/slechthorende mensen en haar diversiteit.
3 Geen toegang tot taal: gevaar van uitsluiting en verspilling van talenten
Taal is de basis van communicatie, kennis en informatie. Dove/slechthorende mensen hebben onvoldoende toegang tot taal en het verwerven van taal. De maatschappij is sterk auditief-oraal georganiseerd: communicatie en het aanbieden van informatie gebeuren hoofdzakelijk via een gesproken taal. Dove en slechthorende mensen zijn visueel ingestelde mensen en hebben hier niet of onvoldoende toegang toe en daardoor belanden zij op een zijspoor.
Zij lopen daarom meer risico om uitgesloten te worden uit de maatschappij. Zij lopen tegen veel obstakels aan die niet altijd zichtbaar zijn, waardoor zij niet volwaardig kunnen participeren aan de samenleving.
Dove en slechthorende mensen hebben minder carrièremogelijkheden omdat zij minder onderwijskansen krijgen. De verhouding tussen praktisch geschoolde en theoretisch geschoolde dove/slechthorende mensen is onvoldoende in balans. In vergelijking met horende mensen hebben zij vooral een praktisch geschoolde achtergrond. Bovendien behaalden veel dove/slechthorende mensen geen diploma/getuigschrift of hun diploma/getuigschrift is niet in de lijn met hun capaciteiten. Dove/slechthorende mensen, zelfs degenen die doorstromen naar het hoger onderwijs en een volwaardig diploma behalen, krijgen te maken met discriminatie op de arbeidsmarkt. De toekomstmogelijkheden van dove/slechthorende kinderen worden op deze manier sterk beknot. Dove/slechthorende mensen krijgen daarnaast veel minder kansen op (door)groei en het (verder) ontwikkelen van competenties en vaardigheden. Dit leidt tot een enorme verspilling van talenten.
Als gevolg van de beperkte toegang tot taal én het feit dat de maatschappij sterk auditief-oraal functioneert, hebben dove/slechthorende mensen een grotere kans op psychosociale problemen. Een beperkte toegang tot taal leidt immers tot beperkte toegang tot communicatie, kennis, informatie en zelfontplooiing. Ook is het risico op sociaal isolement veel groter.
4 Inclusie door visuele communicatie
Doof Vlaanderen vindt dat er pas sprake kan zijn van echte inclusie als de samenleving erkent dat dove en slechthorende personen sterk visueel ingesteld zijn, ook als zij gebruik maken van hoorhulpmiddelen. Dove en slechthorende mensen die een hoorapparaat of cochleair implantaat dragen, hebben ook nood aan visuele input om de wereld om hen heen te begrijpen. Dit betekent dat meer ingezet moet worden op visuele communicatiestrategieën. Dit zijn strategieën die trouwens ook van pas komen voor horende mensen.
Om te kunnen spreken over inclusie is het voor ons essentieel dat zij visuele communicatiestrategieën en/of een gebarentaal kunnen gebruiken als ze participeren aan de samenleving. Dat betekent dat zij actief aangemoedigd moeten worden om een gebarentaal te verwerven en visuele communicatiestrategieën te (be)oefenen. Zij bezitten dan als het ware een rijk repertorium van communicatiemogelijkheden, waaruit zij kunnen putten naargelang de situatie. Echte inclusie voor dove en slechthorende mensen is pas mogelijk is als zij zelf kunnen kiezen op welke manier ze willen communiceren in een specifieke situatie.
Inclusie = kansen bieden aan dove/slechthorende mensen om visuele communicatiestrategieën en Vlaamse Gebarentaal te leren en te gebruiken. Laat hen zelf kiezen op welke manier ze willen communiceren.
5 Inclusie door Vlaamse Gebarentaal
5.1 Waarom Vlaamse Gebarentaal?
Gebarentalen zijn de enige talen die, eenmaal verworven, vlot en integraal toegankelijk zijn voor dove/slechthorende mensen. Het is ook een taal die iedereen (doof, slechthorend en horend) kan verwerven mits dit volwaardig wordt aangeboden. Dit in tegenstelling tot gesproken taal die dove/slechthorende mensen slechts met veel moeite kunnen verwerven. Volgens onderzoek draagt het verwerven van een gebarentaal positief bij tot talige, sociaal-emotionele en cognitieve ontwikkeling van dove/slechthorende kinderen. Het is voor ons dan ook belangrijk dat dove en slechthorende kinderen kunnen opgroeien in een visuele en gebarentalige omgeving. VGT biedt hun een krachtige start en brede toekomstmogelijkheden. Studies bewijzen ook dat kennis van een gebarentaal erg verrijkend is en een positieve invloed heeft op de persoonlijke ontwikkeling van dove en slechthorende mensen. Contact met dove/slechthorende gebarentalige peers en rolmodellen draagt bij aan de identiteitsontwikkeling, werkt empowerend en draagt bij aan inclusie.
Hoewel Vlaamse Gebarentaal reeds als taal erkend is in Vlaanderen (Vlaams Parlement - 2006), moet ook het recht van dove mensen op (het gebruik van) Vlaamse Gebarentaal erkend worden en dient de taal structureel ingebed te worden in onze samenleving.
5.2 Realiteit: geen kans op verwerving van VGT
90 tot 95 procent van de dove mensen heeft horende ouders. Dat betekent dat de verwerving van Vlaamse Gebarentaal een uitdaging is. Vaak zijn dove en slechthorende mensen de enige dove of slechthorende persoon binnen hun familie. Veel dove en slechthorende mensen kregen en krijgen nooit de kans om Vlaamse Gebarentaal te verwerven.
Onderwijs en diensten zetten vooral in op het leren spreken, luisteren en spraakafzien. Dove en slechthorende kinderen zetten al hun energie meestal daarop in. Deze aanpak heeft beperkingen. Een van de mogelijke gevolgen is dat dove en slechthorende mensen in vergelijking met horende mensen vaker een opleiding of job krijgen onder hun potentiële opleidingsniveau. Als dit gebeurt omdat de dove of slechthorende leerling die opleiding graag volgt of dat werk graag doet, is dat prima! Maar als dat gebeurt omdat er (communicatie)barrières en/of andere vooroordelen zijn binnen het onderwijs of op de werkvloer, is dit niet aanvaardbaar.
Iedere dove/slechthorende persoon moet de mogelijkheid krijgen om Vlaamse Gebarentaal te verwerven naast gesproken en geschreven Nederlands, ook als die gebruik maakt van hoorhulpmiddelen zoals een hoorapparaat of cochleair implantaat. Het een hoeft het andere niet in de weg te staan. Doof Vlaanderen is voorstander van een én-én-visie.
Inclusie = bieden van kansen en mogelijkheden aan dove/slechthorende mensen van alle leeftijden, idealiter vanaf de babytijd, om VGT te verwerven en gedurende het hele leven en binnen alle levensdomeinen te (blijven) communiceren in deze taal.
Daarnaast is het ook essentieel dat horende mensen meer kansen en mogelijkheden krijgen om VGT te leren. In het bijzonder gezinnen en familieleden van dove/slechthorende mensen hebben een gepast aanbod nodig.
Inclusie = bieden van kansen en mogelijkheden aan de omgeving van dove/slechthorende mensen om VGT te leren.
6 Inclusie door expertise en maatwerk
Binnen dienstverlening en/of onderwijs stoten dove/slechthorende mensen vaak op de barrière dat dienstverleners en leerkrachten geen of foutieve kennis hebben over doof of slechthorend zijn. Hierdoor krijgen zij een minderwaardige dienstverlening en/of onaangepast onderwijs. Jammer genoeg blijven veel niet-dove experten de nood van dove en slechthorende mensen aan visuele input, waarvan VGT deel uitmaakt, in vraag stellen of minimaliseren. Dit is geen pleidooi tegen het Nederlands, maar wel voor meer openheid ten opzichte van visuele communicatie en Vlaamse Gebarentaal. Dove/slechthorende en gekwalificeerde professionals dienen aangemoedigd en naar waarde geschat te worden. Ze zijn ervaringsdeskundigen waardoor ze andere dove en slechthorende mensen beter begrijpen. Deze gebarentalige professionals kunnen bovendien rechtstreeks communiceren in Vlaamse Gebarentaal.
Niet-dove leidinggevenden en professionals die werken met en voor dove/slechthorende mensen dienen opgeleid te worden met deze brede visie op wat het betekent om doof of slechthorend te zijn. Ook moeten zij kennis en vaardigheid van en over visuele communicatie en Vlaamse Gebarentaal verwerven. Zij moeten hun visie ten aanzien van dove en slechthorende mensen durven vernieuwen en kritisch naar eigen achtergrond en beeldvorming durven kijken. Het is hierbij belangrijk dat men input durft te vragen van dove/slechthorende professionals. Alles begint met het in vraag durven stellen van je eigen referentiekader.
Dove/slechthorende mensen hebben recht op een veilige omgeving zonder discriminatie en vooroordelen en een talig toegankelijke omgeving waar expertise over doof- en slechthorend zijn een onmisbare schakel zijn voor hun welbevinden, onderwijs en ontwikkeling.
Inclusie = inzetten op expertise. Schakel dove/slechthorende professionals in en laat hen de leiding nemen. Leid horende professionals op met een brede visie op wat het betekent om doof/slechthorend te zijn en leer hun VGT en visuele communicatiestrategieën.
Zoals eerder toegelicht is de groep dove/slechthorende mensen divers. Door deze diversiteit houdt inclusie ook maatwerk in. Maatwerk is enkel mogelijk als professionals een brede kennis hebben over doof zijn, visueel communicatieve vaardigheden bezitten en Vlaamse Gebarentaal beheersen.
Inclusie = maatwerk, dat enkel mogelijk is met de juiste expertise en taal- en communicatievaardigheden.
Aangezien Vlaamse Gebarentaal niet (voldoende) ingebed is in onze maatschappij, zijn er weinig niet-dove mensen die de taal machtig zijn. Om communicatie tussen dove/slechthorende gebarentalige mensen en niet-gebarentalige mensen vlotter te doen verlopen, wordt een tolk Vlaamse Gebarentaal – Nederlands inschakelen vaak gezien als een volwaardige oplossing. Zeker in situaties waar men in groep moet functioneren, is een tolk VGT-Nederlands een meerwaarde. Hoewel dit bijdraagt aan toegang tot informatie en communicatie en altijd een mogelijkheid zou moeten zijn, is dit geen inclusie. Het inschakelen van tolken VGT-Nederlands is niet in iedere situatie en niet altijd de beste of de enige oplossing. Dove/slechthorende mensen hebben recht op rechtstreekse communicatie in VGT .
Inclusie = rechtstreekse communicatie in VGT. Communicatie via een tolk VGT-Nederlands wanneer gewenst of wanneer het niet anders kan.
7 Inclusie door participatie en zeggenschap: niets over ons, zonder ons
Om inclusie te bereiken vraagt Doof Vlaanderen met nadruk om bij alle beslissingen die deze groep aanbelangen, beroep te doen op de expertise van dove/slechthorende mensen. Wij vragen dat de overheid zelf het goede voorbeeld geeft en inclusie van dove/slechthorende mensen binnen de overheidsdiensten stimuleert. Dit kan door proactief tewerk te gaan bij het opstellen van relevante wetgeving en in overleg te gaan met dove/slechthorende mensen zelf en hun vertegenwoordigers. We vragen dat de overheid echt probeert te begrijpen wat het betekent om doof of slechthorend te zijn. Doof Vlaanderen werkt hier graag constructief aan mee door te fungeren als aanspreekpunt bij vragen omtrent inclusie van dove/slechthorende mensen.
Inclusie = input en ervaringen van dove/slechthorende mensen serieus nemen. Dove en slechthorende mensen hebben mee inspraak in beleidsbeslissingen die henzelf aanbelangen.
8 Besluit
Een inclusieve samenleving is een samenleving waar de gesproken- en gebarentaal en diverse communicatiestrategieën op gelijke voet staan. Zo hebben dove/slechthorende mensen een waaier aan toekomst- en communicatiemogelijkheden, kunnen zij hun volledige potentieel en talenten benutten en verder ontplooien, volwaardige participeren en een groter zelfbewustzijn, zelfvertrouwen en een positieve attitude ten aanzien zichzelf als dove/slechthorende persoon ontwikkelen.
Doof Vlaanderen vraagt aan de overheid, onderwijs en dienstverlening om nog meer inspanningen te doen om inclusie écht waar te maken voor dove en slechthorende mensen.
Inclusie
= respect hebben voor de eigenheid van dove/slechthorende mensen en haar diversiteit.
= bieden van kansen aan dove/slechthorende mensen om visuele communicatiestrategieën en Vlaamse Gebarentaal te leren en te beoefenen. Laat dove/slechthorende mensen zelf kiezen op welke manier ze communiceren.
= bieden van kansen en mogelijkheden aan dove/slechthorende mensen van alle leeftijden, idealiter vanaf de babytijd, om VGT te verwerven en gedurende het hele leven en binnen alle levensdomeinen te (blijven) communiceren in deze taal.
= bieden van kansen en mogelijkheden aan de omgeving van dove/slechthorende mensen om VGT te leren.
= inzetten op expertise. Schakel dove/slechthorende professionals in en laat hen de leiding nemen. Leid horende professionals op met een brede visie op wat het betekent om doof/slechthorend te zijn en leer hun VGT.
= maatwerk, dat enkel mogelijk is met de juiste expertise en taal- en communicatievaardigheden.
= in de eerste plaats rechtstreekse communicatie in VGT. Communicatie via een tolk VGT-Nederlands wanneer gewenst of wanneer het niet anders kan.
= input en ervaringen van dove en slechthorende mensen serieus nemen. Dove en slechthorende mensen hebben mee inspraak in beleidsbeslissingen die henzelf aanbelangen.
